Ai đang bắt nạt ai ở biển Đông?

Bắt nạt là hành động gây ảnh hưởng bằng vũ lực hay đe dọa dùng vũ lực buộc một bên khác phải làm điều mà bên đó không muốn. Tất cả các nước đều có bổn phận luật pháp phải “kiềm chế mọi hình thức cưỡng ép về quân sự, chính trị, kinh tế hay bất kỳ hình thức nào khác với bất kỳ nhà nước nào độc lập về chính trị và toàn vẹn lãnh thổ, trong các quan hệ quốc tế”. Cưỡng ép và dọa dẫm cũng là hình thức bắt nạt. Cưỡng ép lên tới mức đe dọa dùng vũ lực đối với lãnh thổ, hay với hòa bình, hay với an ninh của bất kỳ nhà nước nào sẽ là một sự vi phạm trực tiếp Hiến chương Liên Hiệp Quốc (LHQ).

Ngày 21-7-2019, Bộ Ngoại giao Mỹ ra một tuyên bố cáo buộc TQ bắt nạt một số nước Đông Nam Á và đe dọa an ninh năng lượng khu vực khi phong tỏa các nước này tiếp cận tài nguyên ở biển Đông. TQ cũng có hành động nghiên cứu hàng hải trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) hợp pháp của Việt Nam dù Việt Nam kiên quyết phản đối.

Trung Quốc “cưỡng ép, dọa dẫm”

Theo người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Morgan Ortagus, các hành động của các tàu khảo sát TQ là “một sự leo thang của TQ trong nỗ lực dọa dẫm các nước cùng tranh chấp khác khỏi việc phát triển các nguồn tài nguyên ở biển Đông”. Việc triển khai các tàu hải cảnh và tàu “dân quân hàng hải” tháp tùng tàu nghiên cứu của chính phủ làm người khác có suy nghĩ TQ đang vận dụng chiêu thức đe dọa sử dụng vũ lực để hỗ trợ sự xâm nhập trái phép của mình. Thủ tướng Úc Scott Morrison từng có động thái phản đối hành động của TQ, lên tiếng đề nghị các láng giềng của TQ kháng cự lại sự “cưỡng ép” này.

TQ có lịch sử hăm dọa các nước và cả các công ty dầu mỏ quốc tế có ký hợp đồng thăm dò khai thác với các nước này nhằm phá rối hoạt động thăm dò khai thác dầu trong các khu vực nằm trong tuyên bố chủ quyền “đường lưỡi bò” phi pháp của TQ trên biển Đông. Cả Việt Nam và Philippines cũng cáo buộc TQ can thiệp hoạt động thăm dò dầu mỏ của mình ngay trong các vùng đặc quyền kinh tế của mình.

Thái độ dọa dẫm của TQ càng được khẳng định hơn khi nối kết với các hành xử khác của TQ trước đó như xâm chiếm bãi cạn Scarborough từ Philippines và huy động một số lượng lớn tàu cá đến các vùng biển Đông mà Philippines đang kiểm soát.

Nếu còn bất kỳ nghi ngờ nào về việc TQ đe dọa dùng vũ lực trong tranh chấp hàng hải thì hãy nhớ đến việc Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte hồi tháng 5-2017 từng tố cáo TQ đe dọa chiến tranh nếu Philippines thực thi phán quyết của Tòa Trọng tài thường trực – được thành lập theo Phụ lục VII, Công ước LHQ về Luật Biển (UNCLOS) – chống lại TQ bằng việc khoan khai thác dầu ở các vùng biển mà TQ tuyên bố chủ quyền. Phán quyết của Tòa Trọng tài thường trực năm 2016 xử Philippines thắng, bác tuyên bố chủ quyền phi pháp của TQ ở biển Đông.

Mỹ triển khai đội tàu sân bay USS Carl Vinson đến tuần tra biển Đông hồi tháng 3-2018. Ảnh: STAR AND STRIPES

Trung Quốc triển khai tàu hải cảnh ra biển Đông như một hình thức bắt nạt. Ảnh: MANILA JOURMO

Mỹ “ngoại giao tàu chiến”

Trên đây là các biểu hiện bắt nạt của TQ. Vậy còn Mỹ thì sao? Ngày 29-8 vừa qua là lần gần nhất Mỹ thực hiện chiến dịch tuần tra tự do hàng hải (FONOP) ở biển Đông. Các chiến dịch FONOP với nhiều tàu chiến và máy bay chiến đấu của Mỹ thách thức các tuyên bố lãnh thổ và quyền tài phán của TQ mà Mỹ xem là không phù hợp với UNCLOS, khuyến cáo TQ không can thiệp tự do lưu thông của các tàu chiến ở biển Đông. Với các chiến dịch FONOP, Mỹ không chỉ bị TQ cáo buộc là bắt nạt và muốn có “quyền bá chủ về hàng hải” mà còn bị nhiều thành phần chỉ trích là sử dụng “ngoại giao tàu chiến”. Các chiến dịch FONOP của Mỹ thực ra ảnh hưởng trực tiếp không chỉ TQ mà cả các nước ven biển Đông, theo chuyên gia Valencia.

Tháng 3-2018, Mỹ triển khai đội tàu sân bay USS Carl Vinson đến biển Đông để thực hiện chiến dịch FONOP. Liệu việc triển khai đội tàu sân bay USS Carl Vinson, một trong những biểu tượng cao nhất của sức mạnh quân sự Mỹ, đến biển Đông với mục đích khiến TQ thay đổi chính sách có phải là một sự đe dọa, vi phạm Hiến chương LHQ? Không dễ để xác định điều này khi Mỹ không tham gia UNCLOS và không thể bị đưa ra trước các cơ chế giải quyết bất đồng. Đó có thể là một lý do khiến Mỹ không e ngại trong việc sử dụng phương thức “ngoại giao tàu chiến”.

Không nước nào bị buộc phải chiều theo các tuyên bố quyền tài phán của nước khác mà mình cho là bất lợi đối với mình hoặc bất hợp pháp. Nhưng các nước một khi không ưng thuận có thể phản đối bằng văn bản và thông cáo ngoại giao chứ không phải dùng “ngoại giao tàu chiến”.

Từ các phân tích trên, chuyên gia Mark J. Valencia cho rằng Mỹ cũng đang bắt nạt TQ, ít nhất là trong cách nhìn của Bắc Kinh. Hành động bắt nạt này là một phần của quá trình cạnh tranh ảnh hưởng về quân sự, kinh tế, chính trị trong khu vực giữa Mỹ và TQ.

Tuy nhiên, theo chuyên gia Valencia, TQ và Mỹ cần lưu ý đến lời cảnh báo của Bộ trưởng Quốc phòng Singapore Ng Eng Hen: “Nếu các chính sách của họ không cân xứng với quyền lợi của các nước, các nước này sẽ tìm kiếm các đối tác khác”. Malaysia, Indonesia, Philippines từng bày tỏ quan ngại không chỉ với các hành động của TQ ở biển Đông mà cả với sự thể hiện sức mạnh và các hành động của Mỹ ở khu vực.