Khi June Almeida nhìn chăm chú qua kính hiển vi điện tử năm 1964, bà trông thấy một chấm tròn màu sáng được bao phủ bởi những gai nhỏ. Almeida và đồng nghiệp chú ý đám gai tạo thành hào quang xung quang virus giống như vành nhật hoa. Thứ Almeida trông thấy chính là virus corona, và bà đóng vai trò nòng cốt trong việc nhận dạng nó. Thành tựu đó càng gây chú ý bởi nhà khoa học 34 tuổi chưa bao giờ hoàn thành đào tạo chính quy.

Có tên khai sinh June Hart, Almeida sống cùng gia đình tại một chung cư ở Glasgow, Scotland. Cha bà là tài xế xe buýt. Bà là một học sinh nghèo học giỏi nuôi ước mơ bước vào đại học. Năm 16 tuổi, Almeida bỏ học và bắt đầu làm việc như một kỹ thuật viên phòng thí nghiệm ở Viện xá Hoàng gia Glasgow, nơi bà sử dụng kính hiển vi để phân tích mẫu mô.

Sau khi chuyển sang vị trí tương tự ở Bệnh viện St Bartholomew tại London, Anh, Almeida gặp chồng bà là họa sĩ người Venezuela. Họ di cư tới Canada, và Almeida làm việc với kính hiển vi điện tử ở Viện Ung thư Ontario tại Toronto. Tại đó, Almeida phát triển kỹ thuật mới và công bố một số nghiên cứu mô tả cấu tạo của những virus chưa từng được quan sát trước đây.

Kỹ thuật hiển vi mà Almeida phát triển rất đơn giản nhưng đã giúp cách mạng hóa ngành vi trùng học. Kính hiển vi điện tử chiếu dòng hạt electron vào mẫu vật, sau đó ghi lại tương tác của các hạt với bề mặt mẫu vật. Do electron có bước sóng hơi ngắn hơn ánh sáng, quá trình này cho phép quan sát hình ảnh rõ nét và chi tiết hơn nhiều kính hiển vi thông thường. Nhưng nhà nghiên cứu thường gặp khó khăn nếu khối cầu siêu nhỏ là virus, tế bào hoặc vật khác tương tự.

Để giải quyết vấn đề, Almeida nhận ra bà có thể sử dụng kháng thể lấy từ người nhiễm bệnh để xác định virus. Do kháng thể bị thu hút bởi kháng nguyên tương ứng, khi thêm vào mẫu vật những hạt siêu nhỏ phủ đầy kháng thể, chúng sẽ tập trung quanh virus, hé lộ sự hiện diện của nó. Kỹ thuật này giúp bác sĩ sử dụng kính hiển vi electron để chẩn đoán bệnh truyền nhiễm do virus ở bệnh nhân. Almeida tiến tới nhận dạng hàng loạt virus, trong đó có sởi, căn bệnh dẫn tới nhiều biến chứng khi mang thai. Các nhà khoa học đã nghiên cứu bệnh sởi hàng thập kỷ, nhưng Almeida là người đầu tiên quan sát virus gây bệnh này.

Khi trình độ chuyên môn được công nhận, Almeida quay trở lại London và làm việc tại Trường Y Bệnh viện St. Thomas. Tại đó, năm 1964, bà gặp tiến sĩ David Tyrrell, quản lý ở Đơn vị nghiên cứu cảm lạnh tại Salisbury, Wiltshire, Anh. Nhóm của Tyrrell thu thập mẫu vật của một loại virus giống virus cúm ký hiệu B814 từ một học sinh ở Surrey, nhưng gặp khó khăn khi nuôi cấy trong phòng thí nghiệm. Khi các phương pháp truyền thống thất bại, các nhà nghiên cứu bắt đầu nghi ngờ B814 có thể là một loại virus mới.

Không có nhiều lựa chọn, Tyrrell gửi mẫu vật cho Almeida, hy vọng kỹ thuật kính hiển vi của bà có thể giúp nhận dạng virus. Dù Almeida có ít vật liệu để làm việc, những gì bà phát hiện vượt ngoài mong đợi của Tyrrell. Bà không chỉ tìm và tạo ra ảnh chụp rõ nét của virus mà còn nhớ đã trông thấy hai virus tương tự trong nghiên cứu trước đó, một khi xem xét bệnh viêm phế quản ở gà và khi nghiên cứu viêm gan B ở chuột. Almeida từng viết bài báo về cả hai loại nhưng bị từ chối xuất bản. Hội đồng thẩm duyệt cho rằng những bức ảnh chỉ là ảnh chụp chất lượng kém của các hạt virus cúm mùa. Với mẫu vật từ Tyrrell, Almeida tin chắc họ đã tìm thấy một họ virus mới.

Khi Tyrrell, Almeida và người hướng dẫn của bà tập trung để thảo luận về phát hiện, họ băn khoăn nên gọi họ virus mới là gì. Họ lấy cảm hứng từ cấu trúc hình vương miện của virus trong lúc xem lại ảnh chụp và quyết định gọi chúng là virus corona theo tiếng Latinh.

Almeida về hưu năm 1985. Trước khi qua đời năm 2007 ở tuổi 77, bà quay lại làm cố vấn ở bệnh viện St. Thomas và giúp xuất bản một số hình ảnh chất lượng cao đầu tiên của virus HIV.

“Không nghi ngờ gì, Almeida là một trong những nhà khoa học Scotland xuất chúng nhất ở thế hệ của bà, nhưng đáng buồn là bà gần như bị lãng quên. Covid-19 một lần nữa gợi nhớ tới công trình của bà”, Hugh Pennington, giáo sư danh dự ngành vi khuẩn học ở Đại học Aberdeen, Scotland, người từng làm việc cùng Almeida ở bệnh viện St. Thomas, nhận xét. Ngày nay, các nhà nghiên cứu vẫn sử dụng kỹ thuật của Almeida để nhận dạng virus nhanh chóng và chính xác.

An Khang (Theo National Geographic)

• Hành trình phức tạp của nCoV trong cơ thể người 14

• Phát triển protein ngăn cơ thể tự hủy hoại trước nCoV